بیان ترجیح نهادن شیر جهد را بر توکل و فوائد جهد را بیان کردن (بخش هشتم )

در این بیست و یک بیت مولانا می خواهد بحث توکل و جهد را به یک نتیجه ی معقول برساند و به زبان شیر بگوید که جهد و جد با توکل به پروردگار منافات ندارد . به همین دلیل شیر با تایید سخنان نخجیران می گوید : آری ولیکن .... . بیان ترجیح  نهادن شیر جهد را بر توکل و فوائد جهد را بیان کردن   شیر گفت: آری ولیکن هم ببینجهدهای انبیاء و مومنین شیر می گوید که حرف تو درست است که باید توکل کرد اما تو به مومنان و انبیاء هم نگاه کن که با اینکه به خداوند تکیه می کردند ، برای هر کار جهد بسیاری هم کرده اند . حق تعالی، جهدشان را راست کردآنچه دیدند، از جفا و، گرم و سرد پروردگار نیز جهد آنها را به ثمر رسانده . آنها سرد و گرم روزگار را چشیده اند . حیله هاشان جمله حال آمد،  لطیفکل شی ء  من ظریف هو ظریف تدبیرهای آنها حالات لطیف روحانی به آنها داده است . این حالات لطیف و ظریف و خوش آیند از جانب پروردگاری بوده است که خود نیز متصف به همین لطف و ظرافت است . دامهاشان، مرغ گردونی گرفتنقصهاشان، جمله افزونی گرفت تدبیر انبیاء و مومنان مانند دام ، مرغان آسمانی را میگیرد ، یعنی به کشف اسرار غیب می انجامد و همین موفقیت نقص های آنها را به فزونی و کمال تبدیل می کند . جهد میکن تا توانی، ای کیا !در طریق انبیا و اولیا با قضا پنجه زدن ، نبود جهادزآنکه این را هم قضا بر ما نهاد تا می توانی در راهی که انسان های برگزیده جهاد کردند تو هم جهاد  کن . جهادی که من به آن اعتقاد دارم مقابله با قضای پروردگار نیست زیرا این جهاد هم به خواست پروردگار در من پدید می آید . کافرم من، گر زیان کرده ست کسدر ره ایمان و، طاعت یک نفس اگر من بگویم که ایمان و پیروی از امر پروردگار زیان آور است مرا کافر بشمارید . سر شکسته نیست، این سر را مبندیک دو روزی جهد کن، باقی بخند حرف من این است که وقتی سرتان شکسته نیست چرا به آن دستمال می بندید ؟ بدنی که می تواند کار کند باید آن را به کار انداخت . چند روزی کوشش باید کرد و بعد می توان آسوده نشست و خندید و شادی کرد . بَد محالی جُست، کو دنیا بجُستنیک حالی جُست، کو عقبی بجُست مکرها، در کسب دنیا بارد استمکرها، در ترک دنیا وارد است مکر و تدبیر در راه زندگی مادی خنک و بی لطف است اما اگر در راه بریدن از دنیا و پیوستن به عقبی و ادراک حقایق الهی باشد وارد و پذیرفتنی و پسندیده است . مکر آن باشد، که زندان حفره کردآن که حفره بست، آن مکریست سرد دنیا زندان است باید حفره ای در آن پدید آوریم و از آن بگریزیم نه آن که حفره ها را بندیم و خود را بیشتر زندانی کنیم . این کار تدبیری خنک است . این جهان زندان و ما زندانیانحفره کُن زندان و، خود را وارهان این جهان زندان است و ما زندانیان پس ای زندانی سعی در بازکردن حفره ها کن و خود را آزاد کن . چیست دنیا؟ از خدا غافل بُدننه قماش و نقده و میزان و زن مال را گر بهر دین باشی حمولنعم مال صالح خواندش رسول اگر مال دنیا را داشته باشی و بار آن را به خاطر دین بر دوش بگیری و آن را در راه دین به کار ببری ، خوب است و پیامبر گفته : چه خوب است مال حلال و درست برای مرد درست کار . آب در کشتی، هلاک کشتی استآب اندر زیر کشتی، پُشتی است آب اگر در کشتی باشد باعث غرق شدن کشتی می شود و اگر آب در زیر کشتی باشد ، کشتی روی آن حرکت می کند و به مقصد می رسد . مال دنیا هم همینطور است اگر تو را اسیر خود نکند و در خدمت دین تو باشد خوب است . چون که مال و ملک را از دل براندزآن سلیمان خویش، جز مسکین نخواند سلیمان با همه قدرت و عظمت ، اعتنایی به مال دنیا نداشت و خود را مسکین می خواند . کوزۀ سر بسته، اندر آب زفتاز دل پر باد فوق آب رفت کوزه ای که سرش بسته باشد و دلش پر از باد در آب نیروند روی آب می ماند . باد درویشی چو در باطن بودبر سر آب جهان ساکن بود اگر باد درویشی در باطن تو باشد تو هم بر روی آب جهان ساکن میمانی و در امور دنیوی غرق نمی شوی . گر چه این جملۀ جهان ملک وی استملک، در چشم دل او، لا شی است گرچه تمام جهان در نظر درویش ملک اوست اما در نظر او ناچیز است . پس دهان دل ببند و مهر کنپر کنش از بادِ کبر ِ من لدن پس دهان دل ببند ، یعنی رابطه ی دل را با دنیا قطع کن و برای آنکه در دنیا غرق نشود آن را پر از غرور کن ، غرور و کبری که از جانب پروردگار بر دل سایه می افکند . جهد حق است و، دوا حق است و، دردمنکر اندر نفی جهدش، جهد کرد سپس در این بیت تمام  بحث شیر و نخجیران را خلاصه می کند : درد حق است زیرا مشیت الهی است . دوا هم حق است زیرا توسل به اسباب و کوشش در راه مقصود ، سپاسگزاری بنده در برابر توانایی است که حق به او داده است . آنها که منکر جهد و کوشش اند در واقع برای نفی جهد و کوشش ، جهد و کوشش می کنند .